Dziedziczenie jest regulowane w ustawie z dnia 23 kwietnia 1964 roku Kodeks cywilny. Kodeks cywilny (KC) regulują zarówno dziedziczenie ustawowe jak i testamentowe. Zgodnie z art. 922 § 1 KC prawa i obowiązki majątkowe zmarłego przechodzą z chwilą jego śmierci na jedna lub kilka osób. Przejście prawa i obowiązków, inaczej zwane powołaniem do spadku wynika bądź z ustawy (dziedziczenie ustawowe) bądź z testamentu (dziedziczenie testamentowe). Dziedziczenie ustawowe co do całości spadku ma miejsce wtedy, gdy spadkodawca nie sporządził testamentu lub gdy żadna z osób, które wymienił w testamencie nie może lub nie chce dziedziczyć (art. 926 § 2 KC). W Polsce większość dziedziczenia następują na zasadach ustawowych i to one zostaną w pierwszej kolejności omówione.

Autorskie prawa majątkowe wchodzą w skład spadku i podlegają dziedziczeniu zarówno testamentowemu jak i ustawowemu. Ochrona autorskich praw majątkowych trwa 70 lat od śmierci twórcy licząc lata pełne. Przykładowo, jeżeli twórca zmarł w styczniu 2000 roku, to ochrona jego praw majątkowych skończy się w grudniu 2071 roku. Nie podlegają natomiast dziedziczeniu autorskie prawa osobiste.

Gdy spadkodawca pozostawił małżonka oraz dzieci, to te osoby są powołane do spadku w pierwszej kolejności. Dla dziedziczenia dzieci nie ma znaczenia czy dzieci spadkodawcy pochodzą z małżeństwa czy nie, nie ma również znaczenia czy zrodziły się z obecnego związku małżeńskiego spadkodawcy czy z poprzedniego. Jedyną zasadą jaką w tym względzie wprowadza Kodeks cywilny jest to, że udział małżonka, który dziedziczy razem z dziećmi wynosi nie mniej niż ¼ całości spadku. W przypadku, gdy spadkodawca pozostawił tylko jedno dziecko oraz małżonka, ich udziały w całości spadku będą wynosiły po ½. W sytuacji gdy zmarły miał np. 4 dzieci wtedy małżonek odziedziczy ¼ całości spadku, a każde z dzieci spadkodawcy po 3/16 całości spadku (3/4  x ¼). Gdyby jedno z dzieci spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, część mu przypadającą dziedziczą jego zstępni, tzn. wnuki spadkodawcy (art. 931 KC).

Inaczej wygląda kwestia dziedziczenia ustawowego w przypadku gdy spadkodawca nie miał dzieci. W takiej sytuacji dziedziczą po nim jego małżonek oraz rodzice spadkodawcy. Udział każdego z rodziców w spadku wynosi ¼. Małżonek dziedziczy połowę całości spadku (art. 932 § 1 i § 2 KC).

Jeżeli spadkodawca w momencie śmierci nie pozostawiał w związku małżeńskim ani nie miał dzieci, wtedy całość spadku dziedziczą po nim jego rodzice w częściach równych (art. 932 § 3 KC).  Gdyby jedno z rodziców nie dożyło otwarcia spadku, wtedy ten udział spadkowy przypada rodzeństwu spadkodawcy w częściach równych (art. 932 § 4 KC).

W przypadku gdyby spadkodawca w momencie śmierci pozostawał w związku małżeńskim, ale nie miał dzieci ani rodzeństwa, jednocześnie żyłby jeden z jego rodziców spadek dzieli się pomiędzy małżonka oraz rodzica spadkodawcy w częściach równych (art. 932 § 6 KC).

W sytuacji gdy spadkodawca oprócz małżonka nie miał innej rodziny (jego rodzice już nie żyją, spadkodawca nigdy nie miał dzieci oraz nie miał rodzeństwa), całość spadku dziedziczy małżonek spadkodawcy (art. 933 § 2).

Ważną zasadę wyraża art. 933 § 1 KC, który stanowi, iż udział małżonka spadkodawcy, który dziedziczy w zbiegu z rodzicami, rodzeństwem oraz dziećmi rodzeństwa spadkodawcy wynosi nie mniej niż połowę spadku. Taki przypadek będzie miał miejsce, gdy spadkodawca nie miał dzieci, a w momencie śmierci pozostawał w związku małżeńskim.

Jak już zostało wyjaśnione powyżej, na wypadek śmierci może zostać spisany testament, w którym spadkodawca rozrządzi swoim majątkiem. Sporządzenie ważnego testamentu ma taki skutek, że co do zasady, nie będzie miało miejsce dziedziczenie ustawowe. Oznacza, to że spadkodawca sporządzając testament może zmienić kolejność dziedziczenia albo wykluczyć od dziedziczenie pewne osoby.

Dwoma najbardziej popularnymi rodzajami testamentów, jakie przewiduje Kodeks cywilny są: testament własnoręczny oraz testament w formie aktu notarialnego.

Zgodnie z art. 949 § 1 KC testament własnoręczny musi być w całości spisany pismem ręcznym, podpisany oraz opatrzony datą. Nie można spisać testamentu na komputerze, wydrukować i podpisać, ponieważ taki testament nie będzie ważny i nie wywoła zamierzonych przez spadkodawcę skutków prawnych.

Testament w formie aktu notarialnego (art. 950 KC) jest sporządzany przez notariusza. Ponadto, od dnia 5 października 2011 roku funkcjonuje Notarialny Rejestr Testamentów prowadzony przez Krajową Radę Notarialną. W Rejestrze zawarte są informacje, czy dana osoba sporządziła testament lub czy zdeponowała testament w konkretnej kancelarii notarialnej. Za życia testatora nie będzie można jednakże sprawdzić jakie postanowienia zawiera testament. Dostęp do treści testamentu będzie możliwy wyłącznie po śmierci testatora za okazaniem aktu zgonu. Bliższe informacje na temat Rejestru można uzyskać na stronie Naczelnej Rady Notarialnej (http://www.krn.org.pl//strona/ID_36).

Testament, nie zależnie czy własnoręczny czy notarialny może zawierać rozrządzenia majątkiem wyłącznie jednej osoby. Nie jest możliwe sporządzenie wspólnego testamentu z inną osobą np. małżonkiem (art. 942 KC).  Osoba, która sporządziła testament może go w każdej chwili odwołać zarówno w całości jak i odwołać poszczególne jego postanowienia. Odwołanie testamentu może nastąpić przez sporządzenie nowego testamentu lub przez pozbawienie starego testamentu mocy prawnej, np. zniszczenie (art. 943 i 946 KC). Pamiętać należy, że sporządzenie nowego testamentu bez wskazania, że odwołuje się stary testament powoduje odwołanie wyłącznie tych postanowień starego testamentu, których nie można pogodzić z treścią nowego testamentu (art. 947 KC).

W testamencie spadkodawca może powołać do dziedziczenia jedną lub kilka osób. Jeżeli spadkodawca w testamencie nie oznaczył udziałów spadkowych przypadających poszczególnym osobom, dziedziczą one w częściach równych (art. 960 KC).

Ważną instytucją, która pozwala w pełniejszy sposób uczynić zadość woli spadkodawcy jest zapis testamentowy. Zgodnie z art. 968 § 1 KC spadkodawca może przez zapis testamentowy zobowiązać spadkobiercą do spełnienia określonego świadczenia majątkowego na rzecz oznaczonej osoby. Innymi słowy, sporządzając testament spadkodawca może zobowiązać spadkobiercę, aby przekazała określone dobra majątkowe konkretnej osobie. Przykładowo taki zapis testamentowy mógłby wyglądać następująco: „zobowiązuje mojego najstarszego syna, aby wypłacił mojej najmłodszej córce 50.000 złotych”. W takim wypadku, zgodnie z wolą spadkodawcy, jego najstarszy syn będzie zobowiązany do wypłacenia tej sumy pieniężnej na córce spadkobiercy. Jednakże wprowadzenie zapisu do testamentu nie gwarantuje, że ostatnia wola spadkodawcy zostanie spełniona. W momencie śmierci spadkodawcy nie nastąpi automatyczne przeniesienie środków pieniężnych na najmłodszą córkę spadkodawcy. Wypłaty pieniędzy powinien dokonać syn, ale jeżeli tego nie uczyni, córka spadkodawca będzie musiała wystąpić do sądu i na drodze sądowej żądać spełnienia świadczenia.

Aby zapobiec takim sytuacjom ustawodawca wprowadził nową instytucję prawną tzw. zapis windykacyjny. Zapis windykacyjny polega na tym, iż już w momencie otwarcia spadku, czyli śmierci spadkodawcy, oznaczona osoba nabywa przedmiot zapisu windykacyjnego. Zapis windykacyjny może być zawarty wyłącznie w testamencie sporządzonym w formie aktu notarialnego (art. 9811 § 1 KC). Przedmiotem zapisu windykacyjnego mogą być m.in. konkretne rzeczy oraz zbywalne prawa majątkowe (art. 9811 § 2 KC).  Oznacza to, że spadkodawca może przenieść zapisem windykacyjnym swoje prawa autorskie na konkretną osobę i już w momencie jego śmierci prawa te przechodzą na wskazaną przez spadkobiercę osobę. Upraszcza to zdecydowanie kwestie ewentualnego dochodzenia przez spadkobiercę swoich praw.

Niezmiernie ważną kwestią jest możliwość zadecydowania przez spadkobiercę czy spadek przyjmuje czy odrzuca. Ma to kapitalne znaczenie zwłaszcza, gdy spadkodawca pozostawił znaczne długi, które mogą przekraczać wartość spadku.  Zgodnie z art. 1012 KC spadek można przyjąć albo wprost, to znaczy bez ograniczenia odpowiedzialności za długi, albo z ograniczeniem tej odpowiedzialności za długi (przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza) albo spadek odrzucić. Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku musi nastąpić w ciągu sześciu miesięcy od chwili, gdy spadkobierca dowiedział się o tytule swojego powołania. Jeżeli spadkobierca nie złoży w tym terminie oświadczenia o sposobie przyjęcia spadku, zgodnie z ustawą spadek jest przyjęty przez tą osobę wprost, to znaczy bez ograniczenia odpowiedzialności za długi (art. 1015 KC). W przypadku, gdy spadkodawca pozostawił długi, a spadkobierca przyjął spadek wprost będzie on odpowiadał za długi bez ograniczenia. Innymi słowy, jeżeli wartość długów przewyższy wartość spadku, wierzyciele zmarłego (np. bank) będą mogli zaspokoić swoje roszczenia również z majątku spadkobiercy. Dlatego kwestia podjęcia decyzji o sposobie przyjęcia spadku jest tak istotna. Istotne jest również, że do chwili oświadczenia o przyjęciu spadku, spadkobierca odpowiada za długi jakie pozostawił zmarły wyłącznie ze spadku. Do czasu złożenia stosownego oświadczenia przez spadkobiercę albo do momentu, w którym upłynie 6 miesięcy od casu powzięcia wiadomości o powołaniu do spadku przez spadkobiercę i braku oświadczenia, wierzyciele spadkodawcy mogą zaspakajać swoje roszczenia wyłącznie z majątku spadkowego.

Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku musi być dobrze przemyślane, ponieważ zgodnie z art. 1018 § 2 KC nie może być odwołane. Stosowne oświadczenie składa się przed notariuszem albo przed sądem rejonowym właściwym dla miejsca zamieszkania spadkobiercy.

Stwierdzenia nabycia spadku dokonuje sąd na wniosek osoby mającej w tym interes. Nie musi to być spadkobierca, ale może to być również wierzyciel spadkodawcy, który jest zainteresowany odzyskaniem swoich należności.

Sąd, aby ustalić uprawnionych spadkobierców przeprowadza rozprawę, na końcu której wydaje postanowienie o nabyciu spadku, w którym określa spadkobierców oraz przypadające im udziały.

Stwierdzenie nabycia spadku może dokonać również notariusz, niezależnie czy spadkodawca sporządził testament w formie aktu notarialnego czy ma miejsce dziedziczenie ustawowe. Zarejestrowane przez notariusza poświadczenie dziedziczenia ma moc prawomocnego postanowienia sądu o nabyciu spadku (art. 95j Prawa o notariacie).

Działu spadku można dokonać na dwa sposoby. Po pierwsze w drodze umowy, która w przypadku gdy spadek obejmuje nieruchomość musi być dokonana w formie aktu notarialnego. Po drugie działu spadku może dokonać sąd w postępowaniu nieprocesowym. Sąd samodzielnie bada jakie przedmioty wchodzą w skład spadku i dokonuje jego podziału w stosownym orzeczeniu.

Prawne kwestie małżeństwa reguluje Kodek rodzinny i opiekuńczy z dnia 5 marca 1964 roku (KRO). Wprowadza on zasadę powszechności małżeńskich ustrojów majątkowych, co oznacza że nie może istnieć związek małżeński, w którym nie są w taki bądź inny sposób regulowane stosunki majątkowe pomiędzy małżonkami.

Jeżeli przyszli małżonkowie nie uregulowali swoich stosunków majątkowych przed zawarciem małżeństwa, z chwilą zawarcia małżeństwa powstaje pomiędzy małżonkami wspólność majątkowa (art. 31 KRO). Z dniem zawarcia małżeństwa powstają trzy masy majątkowe. Majątek osobisty żony, majątek osobisty męża oraz majątek wspólny małżonków.

W skład majątku wspólnego małżonków wchodzą przedmioty majątkowe nabyte w czasie trwania wspólnoty majątkowej przez oboje małżonków lub przez jednego z nich. Tak nabyte przedmioty tworzą majątek wspólny małżonków. KRO stanowi, że wejście danego przedmiotu do majątku wspólnego małżonków nie jest zależne od nabycia tego przedmiotu wspólnie przez oboje małżonków. Przykładowo zawarcie przez męża umowy kupna samochodu spowoduje, że wejdzie on do majątku wspólnego małżonków i jego współwłaścicielem będzie również żona, mimo że nie była ona stroną umowy kupna.

Ponadto, w skład majątku wspólnego małżonków wchodzą pobrane wynagrodzenia za pracę oraz inne dochody z innej działalności zarobkowej (np. działalności gospodarczej) każdego z małżonków. W skład majątku wspólnego wchodzą również dochody z majątku wspólnego małżonków oraz dochody z ich majątków osobistych. Przykładowo małżonkowie w czasie trwania małżeństwa nabyli mieszkanie, które mają zamiar wynajmować. Dochód z wynajęcia tego mieszkania będzie stanowił wspólną własność małżonków. Wspólną własność małżonków będzie stanowił również dochód jaki uzyskuje mąż z wynajmu domu, który odziedziczył po rodzicach (przedmioty odziedziczone przez jednego z małżonków wchodzą w skład ich majątków osobistych, bliższe omówienie tej kwestii poniżej).

W skład majątku osobistego każdego z małżonków wchodzą m.in.: przedmioty majątkowe nabyte przed zawarciem małżeństwa (np. zakupione przed ślubem mieszkanie, bez względu na to czy małżonkowie będą w nim po ślubie mieszkać) , przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie (np. spadek po babci) lub darowiznę (np. samochód otrzymany od rodziców) niezależnie czy nabycie miało miejsce w czasie trwania małżeństwa czy przed jego zawarciem, przedmioty majątkowe uzyskane z tytułu nagrody za osobiste osiągnięcia jednego z małżonków. Skład majątku osobistego małżonka stanowią również prawa autorskie i prawa pokrewne (art. 33 KRO).

Istotne jest rozróżnienie praw autorskich jako części osobistego majątku małżonka oraz dochodów czerpanych z tych praw. Art. 31 §2 KRO stanowi, że do majątku wspólnego małżonków wchodzą dochody osiągane z majątku osobistego każdego z małżonków. Jak już zostało wskazane, zgodnie z  art. 33 pkt. 9 KRO prawa autorskie stanowią część majątku osobistego małżonka. Łącząc postanowienia art. 31 §2 oraz 33 KRO, należy stwierdzić, iż wynagrodzenia autorskie jakie czerpie małżonek-autor z własnych praw autorskich wchodzą w skład majątku wspólnego małżonków. Analogicznie będzie wyglądać sytuacja w przypadku odziedziczonych praw autorskich. Odziedziczone prawa autorskie będą przysługiwać tylko jednemu z małżonków, a więc wejdą w skład jego majątku osobistego, natomiast dochody (tantiemy) jakie z tych praw będą czerpane zasilą majątek wspólny małżonków.

KRO pozwala na swobodne ukształtowanie stosunków majątkowych pomiędzy małżonkami za pomocą spisania odpowiedniej umowy, zwanej popularnie intercyzą. Umowa taka może poprzedzić zawarcie małżeństwa i w takim wypadku nie dojdzie do powstania wspólności ustawowej między małżonkami albo może być spisana w trakcie trwania małżeństwa. Trzeba przy tym pamiętać aby taka umowa zawsze został spisana w formie aktu notarialnego. W innym przypadku nie będzie ona ważna i nie wywrze zamierzonych przez małżonków skutków prawnych.

Majątkowa umowa małżeńska może przewidywać, iż małżonkowie zachowają swoje majątki nabyte przed dniem zawarcia umowy oraz majątki nabyte później – jest to tzw. rozdzielność majątkowa. W rozdzielności majątkowej nie powstaje majątek wspólny małżonków. Każdy z małżonków ma swój majątek, którym zarządza samodzielnie. Aby określone prawa majątkowe czy rzeczy przysługiwały małżonkom wspólnie, muszą je oni nabyć na zasadach ogólnych prawa cywilnego normujących współwłasność (np. małżonkowie, którzy pozostają w rozdzielności majątkowej razem nabywają mieszkanie, partycypując w kosztach jego zakupu po połowie – w takim wypadku nabywają mieszkanie wspólnie, a każdemu z nich będzie przysługiwał udział we współwłasności wynoszący ½). Prawa autorskie oraz dochody z tych praw (tantiemy) przysługują wyłącznie małżonkowi-twórcy i stanowią jego majątek.

Kolejnym wariantem majątkowej umowy małżeńskiej jaki wprowadza KRO jest umowa o rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków. W tym wariancie małżeńskiego ustroju majątkowego również nie powstaje majątek wspólny małżonków, każdy z małżonków zachowuje zarówno majątek nabyty przed zawarciem małżeństwa jak i nabyty w czasie jego trwania. Swym majątkiem każdy z małżonków zarządza samodzielnie. Dorobkiem każdego z małżonków zgodnie z art. 51³ KRO jest wzrost wartości majątku każdego z małżonków po zawarciu umowy majątkowej. Różnica pomiędzy zwykłą rozdzielnością majątkową a rozdzielnością majątkową z wyrównaniem dorobków pojawia się po ustaniu rozdzielności majątkowej, czyli np. na etapie rozwodu. Wtedy małżonek, którego dorobek jest mniejszy niż dorobek drugiego małżonka, może żądać wyrównania dorobków przez zapłatę określonej sumy pieniężnej lub przeniesienie prawa (np. nieruchomości). Również jak w przypadku zwykłej rozdzielności majątkowej, prawa autorskie oraz czerpane z nich dochody będą przysługiwać wyłącznie małżonkowi-autorowi.

Majątkowa umowa małżeńska może zostać ukształtowana w przeciwnym kierunku, to znaczy zacieśnić wspólność majątkową pomiędzy małżonkami. W takiej umowie małżonkowie mogą postanowić, że składniki majątkowe, które w ustawowej wspólności majątkowej nie wchodzą w skład majątku wspólnego, wejdą w skład ich majątku wspólnego. Nie można jednakże wprowadzić zapisów, które przewidywałyby wejście w skład majątku wspólnego małżonków m.in.: przedmiotów majątkowych odziedziczonych przez jednego z małżonków czy darowanych mu. W umowie przewidującej rozszerzoną wspólność majątkową można natomiast zobowiązać małżonka-twórcę, aby uzyskał zgodę na rozporządzenie swoimi prawami autorskimi (np. zgoda małżonka będzie niezbędna do udzielenia licencji czy przeniesienia tych praw).

Nieformalny związek dwóch osób, potocznie zwany konkubinatem, na poziomie stosunków majątkowych pomiędzy partnerami nie jest w Polsce szczególnie regulowany. Z prawnego punktu widzenia konkubenci są traktowani jako osoby, których nie wiąże żadna więzi. W konkubinacie każdy z konkubentów ma swój majątek, którym zarządza i rozporządza samodzielnie. Jeżeli konkubenci życzą sobie posiadać majątek wspólny z prawnego punktu widzenia, muszą za każdym razem nabywać przedmioty majątkowe wspólnie na ogólnych zasadach prawa cywilnego (art. 195 i następne Kodeksu cywilnego). Prawa autorskie oraz dochody z nich czerpane przysługują konkubentowi-autorowi i stanowią skład jego majątku.

Rozwód i związane z nim istotne konsekwencje dla małżonków oraz ich majątku zostaną omówione wyłącznie na przykładzie ustawowej wspólności majątkowej, który jest najpopularniejszym typem małżeńskiego ustroju majątkowego w Polsce.

Z dniem orzeczenia rozwodu pomiędzy małżonkami ustaje majątkowa wspólność małżeńska. Majątek wspólny małżonków w sensie prawnym przestaje istnieć, a do przedmiotów majątkowych wchodzących dotychczas w skład majątku wspólnego małżonków stosuje się przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych (art. 31 § 1 KRO w zw. z art. 56 §1 KRO i art. 196 § 1 Kodeksu cywilnego). Podział wspólnego majątku małżonków może nastąpić na trzy sposoby. Po pierwsze, małżonkowie mogą zawrzeć umowę, w której określą jakie składniki ich majątku wspólnego przypadną każdemu z nich. Jeżeli w skład majątku wspólnego wchodzi nieruchomość, należy pamiętać aby umowa o podziale majątku była zawarta w formie aktu notarialnego, inaczej przeniesienie nieruchomości nie będzie skuteczne. Drugim sposobem podziału majątku wspólnego jest podział majątku przez sąd w wyroku orzekającym rozwód. Jednakże, sąd dokona podziału majątku wspólnego małżonków w wyroku orzekającym rozwód wyłącznie na wniosek jednego z małżonków oraz  jeżeli nie spowoduje to nadmiernej zwłoki w postępowaniu (art. 58 § 3 KRO). Trzecią możliwością podziału majątku wspólnego małżonków jest podział dokonywany przez sąd w postępowaniu nieprocesowym. W takim przypadku przeprowadzane jest osobne postępowanie sądowe, w którym sąd ustala skład majątku wspólnego oraz dokonuje jego podziału. Zgodnie z art. 43 § 1 KRO oboje małżonkowie mają równe udziały w majątku wspólnym. Jednakże z ważnych powodów każdy z małżonków może żądać, aby podział majątku wspólnego nastąpił z uwzględnieniem stopnia, w jakim każdy z małżonków przyczynił się do jego powstania (art. 43 § 2 KRO). Przy uwzględnianiu stopnia przyczynienia się do powstania majątku wspólnego bierze się nie tylko wniesione wartości materialne (np. wynagrodzenie za pracę czy wynagrodzenia autorskie), ale również takie czynniki jak czas poświęcony na wychowanie dzieci, prowadzenie domu czy opiekę nad niedomagającymi rodzicami małżonków. Dla osoby, której przysługują prawa autorskie istotną kwestią jest, w jaki sposób będą one podzielone w przypadku rozwodu. Dla ułatwienia odpowiedzi na to zagadnienie podany zostanie następujący przykład. Załóżmy, że mąż jest twórcą, który skomponował 100 utworów. Zgodnie z art. 33 § 9 KRO utwory te stanowią jego majątek osobisty, ale już wynagrodzenie autorskie wchodzi w skład majątku wspólnego małżonków, ponieważ zgodnie z art. 31 § 2 KRO dochody z majątku osobistego małżonka tworzą majątek wspólny małżonków. W przypadku podziału majątku wspólnego, wyłącznie uprawnionym do utworów będzie małżonek twórca, który utwory stworzył. W naszym przykładzie 100 utworów stworzonych przez męża nie ulegnie podziałowi. Podziałowi ulegną natomiast tantiemy, jakie do dnia orzeczenia rozwodu otrzymał mąż, ponieważ tantiemy te weszły w skład majątku wspólnego małżonków. Jednocześnie, od dnia orzeczenia rozwodu wyłącznie małżonek-twórca będzie uprawniony do wynagrodzeń autorskich i wynagrodzenia te będą stanowić wyłącznie jego majątek.