Do wejścia w życie obecnej ustawy, odbywało się to na podstawie zasad ogólnych uregulowanych w Kodeksie cywilnym w odniesieniu do prowadzenia cudzych spraw bez zlecenia. Obowiązujące od 1994 roku prawo autorskie, uregulowało w sposób szczególny status organizacji zbiorowego zarządzania – takiej, jaką w zakresie uzyskanego zezwolenia ministra kultury jest ZAiKS. Po raz pierwszy wprowadzone zostało ustawowe umocowanie do reprezentowania przez taką organizację nie tylko twórców, którzy powierzyli jej swoje prawa. Znaczenie mają tu w szczególności zasady: wynikające z art.105 ust.1 Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, zawierającego prawne domniemanie, że wspomniana organizacja uprawniona jest do zarządzania i sprawowania ochrony w odniesieniu do pól eksploatacji objętych zbiorowym zarządzaniem, oraz że ma legitymację procesową w tym zakresie. Nie można jednak powoływać się na to domniemanie, jeśli na danym polu działa więcej niż jedna organizacja i rości sobie tytuł do tego samego utworu. Jeżeli natomiast twórca nie należy do żadnej organizacji lub nie ujawnił swojego nazwiska, a na danym polu działa więcej niż jedna organizacja zbiorowego zarządzania, organizację właściwą wskazuje Komisja Prawa Autorskiego, której skład wyznacza minister kultury (art.107 pr.aut.).

Obecnie, korzystając z umocowań zawartych w art.21 Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, ZAiKS inkasuje wynagrodzenia autorskie dla niechronionych przez siebie twórców lub ich następców prawnych, za radiowe i telewizyjne nadania utworów oraz reemisję w sieciach kablowych utworów nadawanych w programach innych organizacji radiowych i telewizyjnych.

Na podstawie art.70 Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, inkaso ZAiKS-u obejmuje także wynagrodzenia dla twórców (lub ich następców prawnych) scenariuszy oraz innych utworów literackich, muzycznych bądź słowno-muzycznych, które stworzone zostały dla potrzeb utworu audiowizualnego albo w nim wykorzystane. Wynagrodzenia autorskie inkasowane są z tytułu wyświetlania utworu audiowizualnego w kinach, nadawania utworu w telewizji, wypożyczania jego egzemplarzy i ich publicznego odtwarzania oraz reprodukowania utworu audiowizualnego na egzemplarzach sprzedawanych do tzw. własnego użytku osobistego nabywców.

Ustawowe umocowanie ZAiKS-u może zostać wyłączone przez twórcę w granicach i na zasadach określonych w przepisach Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych (art.21 ust.2 ustawy). Realizując owe ustawowe obowiązki, Stowarzyszenie Autorów ZAiKS zawiera z użytkownikami umowy dające podstawę do inkasa honorariów autorskich na rzecz twórców przez ZAiKS niechronionych. Zobowiązuje się w nich do przekazania uprawnionym należnych wynagrodzeń (tantiem) na zasadach identycznych jak stosowane wobec autorów, którzy powierzyli mu swoje prawa (zasada równego traktowania).

Po zakończeniu działań repartycyjnych, Stowarzyszenie, za pośrednictwem ogłoszeń zamieszczanych w prasie ogólnopolskiej, zawiadamia uprawnionych o możliwości podjęcia należnych im wynagrodzeń autorskich. W celu podjęcia wynagrodzenia niezbędne jest zgłoszenie się do Wydziału Dokumentacji i Repartycji ZAiKS-u i wypełnienie odpowiedniego oświadczenia potwierdzającego autorstwo, współautorstwo bądź wykazanie się uprawnieniami do utworu z innego tytułu – np. spadkobrania. Fakt wykorzystania utworu wykazany zostaje przez użytkownika w dokumentacji programowej, przekazywanej przez niego ZAiKS-owi na podstawie zapisów umowy zawieranej przez ZAiKS z użytkownikami swego repertuaru.